اندیشه بنان

حضرت فاطمه (س) و تربیت فرزند

ده نکته از امور تربیتی حضرت زهرا (س) نسبت به فرزندان

1- پند وموعظه

یک سئوال این است که آیا فرزندان نیاز به موعظه وپند دارند؟ واگرنیاز دارند ؟ چه کسی آن را انجام دهد ؟ پدر ومادر ؟ عالم دینی ؟ پیر خردمند ؟ چه کسی ؟
سخن اول این است که فرزند مانند هرکس دیگر به پند وموعظه نیاز دارد حتی عالمان وپیامبران هم نیاز دارند و هیچکس از موعظه بی نیاز نیست .
پس فرزندان هم مثل همه انسانها ی دیگر به موعظه محتاجند چون زندگی انسان با پند اصلاح می شود ورشد می کند وشکوفا می گردد .
اما چه کسی پند کند جوابش این است که پند مخصوص فرد خاص نظیر پدر ،مادر ، عالم ، معلم وپیر خرد مند وامثال آن نیست بل همه می توانند وحتی حق دارند که موعظه کنند واین خیلی نیاز به توضیح ندارد .
بلکه تمام بحث وسخن روی چگونگی پند است به این معنی که چه گفته شود وچگونه گفته شود ودر چه زمان وشرائط؟
والدین همچنانکه موظفند به فرزند آموزش دهند به همان میزان بلکه بیشتر موظفند به آنها پند هم بدهند اما چگونگی مهم است .
زهرای اطهر (س) طول زندگی فرزندان از پند آنها دریغ نداشت واز هر فرصت مناسب استفاده می کرد برای نصیحت البته در زمان خاص وشرائطی که فرزند روح پذیرش داشته باشد .
به عنوان مثال پندهای چهارگانه در قالب یک رباعی است که حضرت مایل بود این پند ها را به فرزند منتقل کند اما در چه شرائطی ؟ شرائطی که شاد وخرسند بوده وآمادگی پذیرش داشته باشد .
لذا حضرت زمانی که با آنها بازی می کرد ونوازش می داد وشرائط برای جذب پند فراهم بود آن رباعی را می خواند آنهم با آهنگ خاص وزبا ن ملایم وروی باز وبا قصد تأثیر وموعظه .
می فرمود:
اِشــــبَه اَبــــاكَ یــــا حَسَــــن وَاخلَـــع عَـــنِ الحَـــقِّ الرَّسَـــن
وَاعبُــــــد اِلهــــــاً ذَاالمِــــــنَن وَلا تُـــــــــوالِ ذَالاِحَـــــــــن
حسن جان! مانند پدرت على باش و ریسـمان را از گـردن حـق بردار
خداى احسان کننده را پرستش کن و با افراد خشمگین و کینه تـوز دوسـتى مکن.

وخلاصه با این اشعار حکیمانه وناصحانه در یک قالب جذاب فرزند خود امام مجتبی (ع)
را موعظه کرد.

2- معرفی الگو در تربیت
روانشناسان معتقدند کودک الگوپذیراست والگوپذیری یک خواست ومیلی است که درنهاد کودک تعبیه شد وهر کودکی ممکن است در زندگی ،کسی را الگوی خود قرار دهد واز این رو است که سفارش شد به آ نان الگوی درست بدهید به ویژه الگویی که با ساختار روحی او هم سازگار باشد .
با این نگاه زهرای اطهر (س) برای کودکان خود الگو معرفی می کند و به ویژه خطاب به امام حسن مجتبی (س) می فرماید : اِشبَه اَباکَ یا حَسَنُ ! (بحارالانوار ، ج43 ، ص286 ، ح51 )
حسن جان ! شبیه بابایت باش .
می دانید این قطعه نیم بیت از رباعی است که حضرت با آهنگ خاص آن را برایش می خواند تا جان او را طراوت بخشد ودر روح او نهادینه گردد.
چراکه اولا شعر تاثیر گذار است ثانیا آهنگ هم اثر بخش است وثالثا آمیخته شدن آن با عطوفت ومهر واحساس مادری ، بی گمان تاثیر فوق العاده در بچه خواهد گذاشت .
یعنی حضرت به کودک خود هم الگو معرفی می کند که پدر بزرگوارش امام امیر المومنین (ع) باشد وهم آن الگو را با طرز زیبایی که شعر وآهنگ باشد در نهاد بچه نهادینه می کند .
واین برای همه بانوان درس است تا در تربیت فرزندان از چنین شیوه یی هم استفاده نمایند .

3- دفاع از حق
از موضوعاتی که زهرای اطهر (س) در همان ایام کودکی به بچه می آموزد ودر حقیقت آن را در سرشت بچه نهادینه می نماید دفاع از حق است .
حال مراد از حق چه خداوند باشد و یا حقائق موجود در عالم ویا حقایق فطری ویا حقوق اجتماعی هر چه که با شد قابل توجه است واز اموری است که انسان از آغاز تا انجام زندگی به آن نیاز دارد وباید با آن زندگی کند .
یعنی اگرحق از زندگی جدا شود و باطل بر آن حاکم گردد باید پرونده آن زندگی را بست وختم آن را اعلام نمود . انسان با حق وحقیقت می تواند زندگی کند ورشد نماید نه با باطل چون باطل هویتی ندارد تا بتوان روی آن حساب کرد.
در مجموع اولا باید حق را شناخت و به آن عمل نمود و هم آن را در جامعه وخانواده وزندگی حاکم نمود وهم عند اللزوم جانانه از آن دفاع نمود .
وزهرای اطهر(س) به این دفاع اشاره می کند ومی فرماید :
وَاخلَع عَنِ الحَقِّ الرَّسَنَ . (بحارالانوار ، ج43 ، ص286 ، ح51 )
ریسمان را از گردن حق بردارونگذار کسی حق را بند کند وحق را حبس وحق را نابود گرداند . بلکه تلا ش کن حق در همه جا حاکم گردد وهمینطور تلاش کن تا خداوند متعال که حق مطلق است در مجموعه زندگی شخصی و اجتماعی حاکم گردد وخداوند متعال در تمام روابط فردی و اجتماعی وسیاسی جلوه گر باشد .
خلاصه این هم موضوعی است که در تربیت فرزند باید به جد مد نظر باشد و والدین به ویژه مادران که به صورت مباشر تربیت فرزند را بر عهده دارند توجه کنند .
اگرکودک در آغاز زندگی خود با حق آشنا شود وحق را در زندگی خود مد نظر داشته یاشد وباحق زندگی کند و تصمیم خود را بر دفاع از حق بگذارد بی گمان در زندگی موفق خواهد بود وآینده خوب ودرخشانی خواهد داشت .
4- پرستش خدا
پرستش خداوند متعال نکته دیگری است که در تربیت کودک باید دائم مد نظر باشد .
خداوند متعال هم قدرتمند است وهم مهربان و هم انسان را بیش از والدینش دوست می دارد . ارتباط با خدا در حقیقت ارتباط با مرکز قدرت است وارتباط با کسی است که بی گمان هر کس با او مرتبط شود رشد خواهد یافت وزندگی او شکوفا شده وسعادت دنیا وآخرت او تامین وتضمین می گردد .
پس اگر در همان آغاز زندگی کودک به نحوی با خدا مرتبط شود وخداوند در دل او بزرگ شود ودر امور او دخیل گردد تا جایی که کودک خدا را بهتر بشناسد ودر صدد ارتباط با خدا بر آید و روابط خود با خدا را محکم کند وبا خدا پیوند بخورد سعادت کودک تأمین وتضمین گردیده است پس این هم اگر ازطریق مناسب واز جمله طریق شعر وعاطفه واحساس ومهر به فرزند منتقل شود بی گمان در کودک نهادینه وماندگار خواهد شد .
زهرای اطهر (س) به این موضوع کاملا واقف است وفرزند را در این مسیر قرار داده وموضوع عبادت وعبودیت را برایش عنوان می کند ومی فرماید : وَاعبُد اِلهاً ذَالمِنَنِ . ( بحارالانوار ، ج43 ، ص286 ، ح51 )
فرزندم خدای صاحب نعمت ها را پرستش کن ودر مسیر عبودیت او قرار گیر .
حضرت زهرا (س) در میان انواع روابط انسان با خدا روی عبادت وعبودیت انگشت می گذارد و کودک را به عبادت مانوس می نماید چرا که عبادت اگر باشد سایر روابط نظیر اطاعت خداوند ، رضایت خداوند ، تکریم خداوند ، تفویض الی الله و … هم خواهد بود .
5- عدم دوستی با افراد کینه توز
دوستی از امور تاثیر گذار در انسان است وبا دوستی است که اخلاق ومرام ومنش انسان به دیگری منتقل می شود . وخوی افراد با دوستی جابجا می شود چرا که نفس انسان خو پذیر است یعنی با هر کس باشد خوی همان کس را می پذیرد .
آری با بدان کم نشین که در مانی خو پذیر است نفس انسانی .
حال اگرکسی خوشخو وخوشرو ودارای فضائل اخلاقی باشد دوستی با او سعادت است اما اگر کسی بد خو و بد مرام به ویژه اهل خشم وکینه باشد وبه عبارتی انسان کینه توز وکینه یی باشد باعث شقاوت است .
چون انسان کینه یی ، حقد وکینه ودشمنی انتقال می دهد وهمه چیز را در کام انسان تلخ ونگاه انسان را هم نسبت به افراد وجامعه وحتی زندگی کینه یی بار می آورد .
زهرای اطهر (س) به این موضوع کاملا توجه دارد . از این رو در همان آغاز زندگی کودک خود را از چنین دوستی برحذر می دارد ومی فرماید :
وَلا تُوالِ ذَالاِحَنِ . (بحارالانوار ، ج43 ، ص286 ، ح51 )
با کسی که اهل کینه وخشم است دوستی مکن .
اِحَن جمع اِحنَه بمعنای کینه وخشم است .
زندگی اجتماعی یک واقعیت بل یک ضرورت است . یعنی اینکه زندگی انسان به گونه یی است که به ناچار باید اجتماعی زندگی کند ومسائل مادی ومعیشتی ونیازهای عاطفی را در سایه جمع رقم زند و به نحوی با افراد پیوند بخورد که از جمله این پیوندها پیوند دوستی است .
پس دوستی باید در چهارچوب معین همراه با منفعت ومصلحت باشد به گونه یی که دوستی وسیله یی برای کمال ورشد باشد نه افت وسقوط . پس دوستی یک امر ضروری زندگی اجتماعی است و نمی توان جلوی دوستی را در زندگی اجتماعی گرفت اما می توان آن را سامان داد . یکی از راههای سامان دادن همین تشویق وتر غیب به دوستی با خوبان وپرهیز از بدان است .
آری حضرت زهرای اطهر (س) با توجه به این موضوع دوستی را سامان می دهد واینکه با چه کسی دوست شود وبا چه کسی دوست نشود مطرح می سازد ومی فرماید : با کسی که اهل کینه وخشم است دوستی مکن .
6- پاسداشت شعائر معنوی
شعائر در زندگی اثر گذار است خواه شعائر سیاسی باشد ویا اجتماعی باشد ویا معنوی .
شب جمعه ، شب عرفه ، شب قدر ، شب قربانی وامثال آن شعائری هستند که اُنس با آنها در زندگی انسان اثر گذار است .
زهرای اطهر (س) کودک را از همان اوان کودکی به این امور آشنا و مانوس می کند تا آنان بتوانند از این فرصت طلایی استفاده نمایند هم برای دنیای شان توشه بردارند وهم برای آخرت شان .
امام علی (ع) فرمود :
کانَت فاطِمَهُ (س) لاتَدَعُ اَحَداً مِن اَهلِها یَنامُ تِلکَ اللَّیلَهَ_لَیلَهَ القَدرِ_ وَ تُداویهِم بِقِلَّهِ الطَّعامِ وَتَتَأَهَّبُ لَها مِنَ النَّهارِ تَقُولُ : مَحرُومٌ مَن حَرُمَ خَیرُها (دعائم الاسلام ، ج1 ، ص282 )
حضرت فاطمه (س) اینگونه بود که شب قدر نمی گذاشت کسی از اهل خانه بخوابد با این تدبیر که غذای کم می داد وروز (در آستانه شب قدر) آنها را آماده می نمود ومی فرمود : “محروم آن کسی است که از خیر این شب بی بهره شود.”
از این رو در آستانه شب قدر وچند ساعت مانده به شب بچه ها را می خواباند تا استراحت کنند وبرای بیداری در شب آماده شوند . واز فیض شب قدر مستفیض گردند .
اگر شب قدر در جان کودکان نهادینه شود می توانند در طول زندگی از آن بهره بگیرند وهمواره از این مائده آسمانی حظ وبهره ببرند . حتی نقل شده که آن بانوی بزرگوار شب به نحوی با آنان برخورد می کرد که بتوانند خویشتن دار بوده اسیرخواب نشوند .
خلاصه حضرت بر آن بود تا فرزندان علاوه بر شعائر سیاسی واجتماعی به شعائر معنوی از جمله شب قدر آشنا شوند وبه آن دل بدهند وبه آن پایبند باشند.
7- اصل ” اول همسایه بعد خانه”
از مفاهیم بلند ی که زهرای اطهر(س) بر آن بود تا کودکان را با آن آشنا کند ودر خاطره شان تثیبت نماید موضوع “همسایه” است . همسایه در زندگی انسان نقش اثر گذار دارد وانسان در زندگی به کمک همسایه نیازمنداست .
اساسا زندگی زمانی شیرین می شود که جمعی و باهمی وگروهی باشد وگرنه اگر کسی تنها زندگی کند لذت نمی برد چراکه شیرینی وحلاوت زندگی به همین انس والفت است واصلا انسان بخاطرهمین انس والفت اجتماعی ، انسان نامیده شد و خداوند متعال انس والفت را در سرشت انسان تعبیه نموده و وجود همسایه است که می تواند این احساس را واین انس را واین نیاز عاطفی را تامین نماید .
وخدای متعال وشریعت الهی بر توجه به همسایه تاکید دارد چون همسایه در زندگی انسان همواره مؤثربوده وهست وخواهد بود پیامبر(ص) می فرماید چبرئیل در رابطه با همسایه آنقدر سفارش نمود که تصور کردم خداوند همسایه را جزء میراث بران قرار خواهد داد .
البته در موضوع همسایه انسان باید هم خودش همسایه خوب باشد وهم از همسایه خوب برخوردار باشد . لذا سفارش شد که اگر خواستید خانه بخرید اول بررسی کنید که همسایه آن چطور آدمی است ؟
زندگی با همسایه اصلی است که از همان آغاز زندگی باید با آن آشنا شده ومانوس شد وآن را حس نمود .
امام مجتبی (ع ) فرمود:
رَأیتُ اَُمّی فاطِمَهَ (س) قامَت فی مِحرابِها لَیلَهَ جُمُعَتِها فَلَم تَزَل راکِعَهً ساجِدَهً حَتّی اِتَّضَحَ عَمُودُ الصُّبحِ وَسَمِعتُها تَدعُولِلمُومِنینَ وَالمُومِناتِ وَتُسَمّیهِم وَتُکثِرُالدُُّعاءِ لَهُم وَلا تَدعُو لِنَفسِها بِشَیءٍ فَقُلتُ لَها یا اُمّاهُ لِمَ لا تَدعینَ لِنَفسِکِ کَما تَدعینَ لِغَیرِکِ ؟ فَقالَت : یا بُنَیَّ ! اَلجارُ ثُمَّ الدّارُ. ( بحار الانوار ، ج43 ، ص82 ، ح3 )

در یک شبی که حضرت زهرا (س) مشغول عبادت ونماز شب بود امام مجتبی (ع) بیدار می شود وبه دعا وذکرمادرش گوش می دهد . آن وقت ملاحظه می کند که مادر همواره به همسایه گان دعا می کند وتا اذان صبح یاد آنان بود و برای آنها دعا کرد .
فردای آن روز امام مجتبی (ع) از مادر می پرسد که دیشب همچنان برای همسایه دعا کردید وبرای خود دعا نکردید ؟ حضرت فرمود : یا بُنَیَّ ! اَلجارُ ثَمَّ الدّارَ .اول همسایه سپس خانه .
ملاحظه می شود که حضرت بجای اینکه جواب صریح بدهد به یک اصل توجه می دهد وآن این که “اول همسایه بعد خانه” و اصل “تقدم همسایه برخود ” .
واین مفهوم را کودک در همان آغاز زندگی باید بیاموزد وحس کند نه بعدا . وحضرت از فرصت استفاده کرده واین اصل را اینگونه به او تعلیم داده وتفهیم نمود .

8- هدیه مادی یا معنوی ؟
هدیه دادن به کودکان یک شیوه رایج ورسم جاری بین انسانها است ودر تاریخ اصولا بزرگتر ها به کوچکتر ها هدیه می دادند ومی دهند و کودکان هم می دانند که از بزرگتر ها باید هدیه در یافت کنند و البته بزرگان هم می دانند که باید به کوچکترها هدیه داد .
روزی حضرت زهرا اطهر (س) دو کودک خود را به نزد پیامبر (ص) میبرد واز آن بزرگوار در خواست هدیه و عطیه می کند. عکس العمل حضرت دیدنی وشنیدنی است . اصولا درتقاضای هدیه بدوا چنین به ذهن تبادر می کندکه باید هدیه مادی باشد ولی پیامبر هدیه مادی را ناچیز شمرده وندید می گیرد ومی فرماید حلم وشجاعت را به این دو عزیز عطا کردم .
دو اصلی که برای زندگی از هر شام ونهاری واجبتر ولازمتر است . انسان به حلم نیاز دارد تا در جمع خودی ها بتواند زندگی کند واز آسیبها وتنشها ، آزار ها وناهنجاری ها یی که احیانا از برخی افراد ناشی می شود نرنجد وصحنه زندگی اجتماعی را ترک نکند واز سویی به شجاعت نیاز دارد تا در برابر بیگانه واجانب ودشمن مهاجم بتواند از خود دفاع کند .
که بعدا معلوم شد شرائط زمان اباعبدالله (ع)به گونه یی بود که به شجاعت نیاز بود وشرائط زمان امام مجتبی(ع) به نحوی بود که به حلم نیاز بود .

9- رعایت آداب مربوط به نوزاد
اسلام برای نوزاد آدابی نظیر اذان ، اقامه ، عقیقه ، قربانی ، صدقه ، شستن سر با مایع خوشبوی مخصوص، تراشیدن موی سر وامثال آن دستور داده که زهرای اطهر (س) همه آنها را نسبت به کودکان خود اجراء نمود. چون بی گمان این امور برای صحت ، سلامت ، رشد وموفقیت فرزندان مؤثر است .
البته انجام این امور منوط به باور است یعنی باور تاثیر این امورونق آنها در زندگی نوزاد که حضرت صدیقه کبری (س) هم به آن باور داشت و هم علاوه بر باور اجراء هم نموده است .

10- دغدغه تربیت فرزندان حتی …
برخی تربیت فرزند را برای عصای پیری خود انجام می دهند مثل باغبانی که نهال پرورش می دهد تا خود از میوه آن بهره ببرد وبه عبارتی فرزند را برای خود می خواهند .
اما حضرت صدیقه کبری (س) فرزند را برای خود فرزند می خواهد و در فکر آن است تا چنان او را تربیت کند که او یک انسان کامل شود کسی که هم برای خود مفید باشد وهم برای جامعه .
از این رو تا می تواند در تربیت آنها می کوشد.
و وقتی هم که آثار فوت در او پیدا می شود بر آن می گردد تا وضعیت فرزندان خود را سامان دهد ولذا موضوع نامادری را مد نظر داشته و به امام علی (ع) پیشنهاد می دهد تا با “امامه” (دختر خواهرش ) ازدواج کند . چراکه او برای فرزندان به مثابه خود مادر است .
ولذا می فرماید :
یااِبنَ عَمِّ رَسُولِ اللهِ ! اُوصیکَ اَن تَتَزَوَّجَ بِاِبنَهِ اُختی اَمامَهِ فَاِنَّها تَکُونُ لِوُلدی مِثلی .(بحار الانوار ، ج43 ،ص192 )
به شما سفارش می کنم پس از فوتم با خواهرزاده ام ” اَمامه” ازدواج کن چراکه او برای فرزندانم مانند خودم هست .
وحتی سفارش اخلاقی هم می کند وبه حضرت امیر المومنین علی (ع) می فرماید : اُوصیکَ بِوُلدی خَیراً .
سفارش می کنم که با فرزندانم به نیکی رفتار شود . تا درخیر باشند وبه خیر عمل کنند وخیر به بینند .
یعنی حضرت دغدغه تربیت فرزندان حتی برای پس از فوت را دارد چون مهم این نیست که از فرزندان استفاده کنیم یا نکنیم بل مهم آن است که آنها درست تربیت شوند تا هم برای خود مفید باشند وهم برای دیگران.