اندیشه بنان موسسه فرهنگی
آئین دوستی ودوست یابی
کلیات:
- ماهیَّت رفاقت ودوستی
هویت وماهیت رفاقت ودوستی را “رِفق ومهربانی” تشکیل می دهد وآن چیزی که رفاقت بر محور آن می چرخد مهر وعطوفت است ودوست را از آن جهت رفیق گویند که از او مهر می تراود ورشته مشترک شان مهر ودوستی است .
پس دوست کسی است که از او مهر تراوش می کند ومتقابلا از طرف مقابل هم محبت ودوستی تراوش نماید . البته هرچه هم مهر بیشتر شود دوستی بیشتراست .
در این میان هرکدام مهرش بیشتر دوستی او بیشتر ومحبت او محکمتر است و به همین خاطر آنکه مهر انگیز تر است پیش خدا محبوبتر وپاداش او هم بیشتر است .
از این رو است که پیامبر (ص) فرمود:
ما اصطَحَبَ اِثنانُ اِلّا کانَ اَعظَمُها اَجراً وَ اَحَبُّهُما اِلَی اللهِ عَزَّ وَجَلَّ اَرفَقُهُما لِصاحِبِهِ .
هیچ دونفری رفاقت نکردند جز اینکه آن رفیقی که نسبت به رفیقش مهربانتراست نزد خدا محبوبتر واجرش مضاعف تر است . (محجه البیضاء، ج۴ ، ص۶۰)
زیرا جامعه زمانی می تواند سالم باشد که همین مهر ودوستی زیاد باشد . پس هرکس مهر بیشتری نشان دهد در استحکام وانسجام بیشتر جامعه کمک نموده است.
و به عبارتی رفاقت ودوستی مبنای آن تنها “باهم بودن صرف” نیست بل مبنای آن باهم بودن جامعه هم هست وبه همین جهت چنین انسانی نزد خدا محبوبترین واجر وپاداش او بیشترین است .
- ملاک دوستی
ملاک دوستی “سود وزیان” است . پس هرگاه رفاقت و دوستی وهمنشینی باعث زیان شود باید برحذر شد واگرمفید وسودمند بود باید به این دوستی اعتماد نمود . فرقی نمی کند که سود و زیان دنیایی باشد ویا آخرتی ، مادی باشد ویا معنوی ، ظاهری باشد ویا باطنی .
روایات در این باب فراوان است ومفاد روایاتی که بر انجام دوستی تاکید دارند بخاطر منافعی همچون عقل ، علم ، زینت وشخصیت ، معروف وکار نیک، کرامت ومرام کریمانه ، نفع دین ودنیا وایمان است .
یعنی انسان اگر با آدمی که یکی از این خصال وفضائل را دارد رفیق شود سود می کند وبهره می برد .
واما روایاتی که از دوستی با افراد برحذر می دارد بخاطر آسیبهایی است که ممکن است به انسان برسد مانند :جهل ، خصلت زشت عیبجویی ، فسق وفجور ، شر وبدی ، فریب ونیرنگ ، دنیا مداری ، گناه و معصیت ، سست رایی ، خصلت نمامی وامثال آن که هر کدام این امور برای انسان زیانبارند وممکن است از طرف مقابل به انسان سرایت کند وبه انسان آسیب برساند.
در این رابطه روایات زیاد است که فقط به یکی بسنده می گردد
پیامبر (ص):
مَن لَم تَنتَفِع بِدینِهِ وَ دُنیاهُ لا خَیرَ لَکَ فی مُجالَسَتِهِ .
آنکس که از دین ودنیای او سودی نمی بری همنشینی با او برایت خیری ندارد. (بحار الانوار ، ج ۷۷،ص ۴۷ ،ح۳) میزان الحکمه ، ج ۶ ، ص ۱۹۷ )
- نسبت به رفیق چه رفتاری داشته باشیم ؟
این یک سئوال بجا ودرستی است تا هر کس بداند با رفیقش چه رفتاری داشته باشد تا در رابطه با وظائف خود نسبت به رفیق پاسخگو باشد .
شاید در جواب گفته شود که دوست وظیفه دارد نسبت به دوست خود مهربانی کند، ویا گرهگشایی نماید و یا ابراز دوستی نماید ویا خیرخواهی نماید ویا در غیاب او از او دفاع وحمایت نماید وامثال آن و البته همه اینها درست است وباید باشد اما از همه اینها مهمتر این است که نسبت به رفیقش آن کند که دوست دارد رفیقش نسبت به او آن کند .
یعنی شما به عنوان رفیق چه انتظاری از دوست ورفیق خود داری تا او انجام دهد پس شما همان را نسبت به او انجام بده .
امام حسن مجتبی (ع) فرمود:
صاحِبِ النّاسَ بِمِثلِ ما تُحِبُّ اَن یُصاحِبُوکَ بِهِ .
با مردم آن گونه رفتار کن که دوست داری با تو آنگونه رفتار داشته باشند. (آثار الصادقین ، ج۱۰ ،ص ۳۶۲ و اعلام الدین ، ص۲۹۷ )
- رفاقت وحق
قطعا رفیق نسبت به رفیق خود دارا ی حق است زیرا رفیق همین که نسبت به رفیقش مهربانی ودلسوزی دارد وهمین که ابراز محبت می کند واو را مورد لطف خود قرار می دهد حق پیدا می کند ودقیقا به همین خاطر حقی به او بدهگار می شود . یعنی چون از او مهربانی ، لطف ودلسوزی دریافت می نماید مدیون او می شود .
پس هر یک از دو رفیق نسبت به هم حقی خواهند داشت . چون نسبت به هم لطف ومهربانی نشان می دهند.
واین حق آن قدر مهم است که در نقلی پیامبر (ص) آن را “حق الله” به شمار آورده فرمود:
ما مِن صاحِبٍ یَصحَبُ صاحِباً وَ لَو ساعَهً مِنَ النَّهارِ اِلّا سَئَلَ عَن صُحبَتِهِ هَل اَقامَ فیها حَقَّ اللهِ اَم اَضاعَ.
هیچ رفیقی با رفیق خود (هرچند به قدر یک ساعت) رفاقت نکندجز اینکه خداوند متعال از این رفاقت می پرسد که آیا “حق الله” را در این رفاقت رعایت نمود ویا اینکه آن را تباه ساخت. (المحجه البیضاء، ج۳ ، ص۳۲۱)
از مفاد این حدیث به دست می آید که حق رفاقت ودوستی “حق الله” است ولذا هر دو رفیق باید نسبت به هم این حق را ادا کنند ونباید تباه سازند وحتی خداوند متعال نسبت به این حق سئوال می کند ومی پرسد تا اگر ادا نمودند پاداش دهد واگرتباه ساختند عقاب نماید .
- دوستی وکسب زینت
در جای خود بحث شد که دوست باید معین دوست بوده وبه او کمک کند. فرقی نمی کند که این کمک مادی باشد یا معنوی ، ظاهری باشد ویا باطنی .
واز جمله چیزهایی که انسان باید از دوست کسب کند زینت وآراستگی است . مثلا دوست انسان اگر فرد عاقل باشد ویا فرد عالم باشد ویا صاحب مناصب اجتماعی باشد از عظمت او ، از حرمت او ، از عزت او ، از شرافت او و خلاصه از وجاهت وزینت او جیزی کسب می کند وبا زینت او مزین می شود .
امام صادق (ع) فرمود:
اِصحَب مَن تَتَزَیَّنُ بِهِ وَ لا تَصحَب مِمَّن یَتَزَیَّنُ بِکَ .
با کسی رفیق شو که زینت یابی نه با کسی که او به وسیله تو به زینت برسد . (مکارم الاخلاق ، ص ۱۵۱ ) به نقل از ( آثار الصادقین ، ج۱۰ ، ص۳۶۷ )
- دوست را بزرگ بشمارید
در روایتی از حضرت امام صادق (ع) هست که فرمود:
عَظِّمُوا اَصحابَکُم وَ وَ قِّرُوهُم (مرآت العقول ، ج۵ ، ص۵۳۰ و آثارالصادقین ، ج۱۰ ، ص۳۶۷)
دوست خود را بزرگ بشمارید وآنان را احترام کنید .
دوست به عنوان دوست لازم الاکرام است چون کسی که مهر خود را به تو هدیه می دهد ورفق وشفقت خود را نصیب تو می سازد وآیین دوستی را نسبت به تو اعمال می نماید شایسته است که از سوی شما عکس العمل مثبتی به بیند که کمترین آن همان احترام واکرام است.
با چه کسانی دوست شویم؟
جواب آن است که باید با کسی رفیق و دوست شد که مفید باشد که به شماری از آن اشاره می شود:
- انسانهای کریم
کریم به کسی گویند که رفتاری متین ، شایسته وبزرگوارانه داشته واز رفتار پست ورذیلانه به دور است .
بنا بر این انسانهای کریم انسانهای خوش رفتار واهل بذل وبخشش اند ودوستی با آنها بی گمان مفید ومؤثر بوده وحاوی خیر دنیا وآخرت است .
پیامبر اکرم (ص) فرمود:
اَسعَدُ النّاسِ مَن خالَطَ کِرامَ النّاسِ.
خوشبخت ترین مردم کسی است که با کریمان از مردم معاشرت داشته باشد .
(بحار الانوار ، ج۷۴ ، ص۱۸۵ ، ح ۲ و میزان الحکمه ، ج۶ ، ص۱۹۴)
چون کریم هم خیرخواه انسان است وهم به انسان کمک می کند وهم رفتار ومرامش درست است . پس قطعا چنین انسانی مفید وسود رسان است وقطعا کسی که با او دوست می شود بهره ومنفعت خواهد برد.
خردمندان
دوستی با خردمندان به نوبه خود کار درستی است هم به صلاح انسان است وهم یک اقدام صحیح و درستی است؛ زیرا انسان عاقل هم خیر خواه است وهم راهنمای درستی است وهم منشأ خیر وخدمات.
کسی که با عاقل به ویژه با اهل دل رفیق می شود سود می کند وبهره می برد زیرا از طریق او هم عقل خود را تقویت می کند وهم به مصالح زندگی خود آشنا می شود وهم از خیر خواهی او بهره می برد .
جمله زیبایی دارد امام علی (ع) آنجا که می فرماید :
اَکثَرُ الصَّلاحِ وَ الصَّوابِ فی صُحبَهِ اُولِی النُّهی وَ الاَلبابِ.
بیشترین مصلحت انسان ودرستی کار او در رفاقت با صاحبان عقل وصاحبان دل است .
(غرر الحکم ، ح ۳۱۲۹)
حضرت در این جمله استدلال نکرده ودلیل وعلت ذکر ننموده است چون مطلب بسیار روشن است .
بدیهی است بهره وری انسان عاقل به ویژه صاحبدل بسیار زیاد است وهرکس از طریق دوستی با او بخواهد بهره مند شود می تواند .
جون عاقل هم بهره وری خوبی دارد وهم از بهره دهی دریغ ندارد .
حضرت امیر المومنین (ع) در یک روایتی حیات جان را از بهره وریهای عاقل می شمارد ومی فرماید :
صُحبَهُ الوَلِیِّ اللَّبیبِ حَیاهُ الرُّوحِ.
رفاقت با دوست عاقل مایه زنده شدن روح است. (غررالحکم ، ح۵۸۳۷)
زیرا عاقل سخنی می گوید که باآن علم انسان زیاد می شود وکاری می کند که دل انسان طراوت پیدا می کند ونکته یی می گوید که در مرام انسان اثر می گذارد . پس انسان با عاقل تحول می یابد ، رشد می کند وآثار حیات در او جوانه می زند .
و حضرت در عبارت دیگر پیرامون رفاقت با عاقلان چنین می فرماید :
عَجِبتُ لِمَن یَرغَبُ فِی التَّکَثُّرِ مِنَ الاَصحابِ کَیفَ لا یَصحَبُ العُلَماءَ الاَلِبّاءَ الاَتقِیاءَ الَّذینَ یَغنِمُ فَضائِلَهُم وَ تُهدیهِ عُلُومُهُم وَ تُزَیِّنُهُ صُحبَتُهُم .
در شگفتم از کسی که مایل است دوستان او زیاد شوند چطور با عالمان خردمند پرهیز گار همنشینی نمی کند تا از فضائل شان بهره مند شود ودانش شان هم وی را به راه درست زندگی هدایت نماید و با همنشینی شان جلوه وزیبایی یابد. (غرر الحکم ، ح ۶۲ ۷۷)
حضرت در این سخن نغز شان برخی از بهره مندیهای خردمند عالم را بر می شمارد که اگر با آنها رفاقت وهمنشینی صورت گیرد هم چراغ راه زندگی اند وهم مایه زینت اند وهم باعث انتقال فضیلت.
- کسی که سود دینی ودنیایی داشته باشد
در جای خود اثبات شد که دوست ورفیق باید خیر ومنفعتی داشته باشد وکسی که هیچ سودی ندارد نه مادی ونه معنوی ونه دنیایی ونه آخرتی نباید با او پیوند دوستی بسته شود.
حال در این بحث متذکر می شوم که دوست باید برای انسان منفعت دینی داشته باشد واگر منفعت دینی نداشت لا اقل منفعت و خیر دنیایی داشته باشد وگرنه باید از او جدا شد .
روایتی است از پیامبر (ص) که فرمود:
مَن لَم تَنتَفِع بِدینِهِ وَ دُنیاهُ لا خَیرَ لَکَ فی مُجالَسَتِهِ .
آنکس که از دین ودنیای او سودی نمی بری همنشینی با او برایت خیری ندارد. (بحار الانوار ، ج ۷۷،ص ۴۷ ،ح۳) میزان الحکمه ، ج ۶ ، ص ۱۹۷ )
یعنی باید باکسی مجالست وهمراهی کنی وباید با کسی باشی که بتوانی از دیانت وتدین او بهره ببری واگر دیانت نداشت لا اقل از دنیای او بهره مند باشی . حال کسی که نه خیر دینی دارد ونه خیر دنیایی از رفاقت با او بر حذر باش.
انسان باید با همجنس وهم مرام وهمکیش خود رفیق شود چرا که این یک قاعده است ورشد انسان در بودن با همجنس است “چون کبوتر با کبوتر باز با باز کند همجنس با همجنس پرواز”
امام علی (ع) می فرماید:
لا یَصحَبِ الاَبرارَ اِلّا نُظَرائَهُم . خوبان تنها با خوبان رفاقت می کنند. (غررالحکم ، حدیث ۱۰۶۰۴)
ودر روایت دیگر فرمود:
مَن دَعاکَ اِلَی الدّارِ الباقِیَهِ وَ اَعانَکَ عَلَی العَمَلِ بِهِ فَهُوَ الصَّدیقُ الشَّفیقُ .
آنکس که ترا به عالم آخرت دعوت می کند وترا در عمل به عالم آخرت یاری می دهد پس او دوست مهربان ودلسوز است. (غررالحکم ، ص ح ۸۷۷۵)
حاصل آنکه این روایات وامثال آن حاکی از آنهستند که رفیق انسان باید متدین باشد تا انسان از دین او واحیانا از دنیای او بهره مند باشد.
- اهل خیر
اهل خیر به کسی گویند که از همه ظرفیتهای خود در جهت کار خیر استفاده می کند .مثلا از زبان خود ، از چشم خود ، از دست خود ، از پای خود وخلاصه از هر آنچه که در اختیار دارد حتی از عقل وحرفه ودانش خود در مسیر خیر وصلاح استفاده می کند.
چنین انسانی که همه وجودش خیر است می توان از او بهره برد ومی توان استفاده خوب وخیر از او نمود. ودر نتیجه دوستی با او باعث آن می شود تا از خیر او بهره گرفت چنانکه فلسفه دوستی هم همین است ؛ یعنی حکمت دوستی این است که انسان بتواند از ظرفیت وجودی دوست بهره بگیرد وسودی به برد وچه سودی بهتر وبیشتر از اهل خیر.
چون اهل خیر در صدد است تا به دیگری خیر برساند وبدیهی است که چنین انسانی از خیر رسانی به دوستش دریغ نخواهد داشت .
از این رو است که امام علی (ع) می فرماید :
قارِن اَهلَ الخَیرِ تَکُن مِنهُم وَ بایِن اَهلَ الشَّرِّ تَبِن عَنهُم . با اهل خیر قرین ونزدیک شو چرا که اگرچنین کنی از آنان خواهی شد واز اهل شر دور باش که اگر دور باشی جز ء آنها به شمار نخواهی آمد . (نهج البلاغه ، نامه ۳۱)
- علماء وخوبان
معاشرت با افراد دو گونه است گاه به صورت رفاقت است وگاه به صورت مصاحبت و باهمی .
مصاحبت وباهم بودن یعنی اینکه افراد با هم باشند در جلسات هم شرکت کنند وبا هم مذاکره کنند وهم نشینی داشته باشند . وخلاصه به ظاهر با هم حشر ونشر داشته باشند ، آمدوشد نمایند وملاقات ودیدار داشته باشند .
اما رفاقت آن است که علاوه بر این امور نسبت به هم مهربان باشند وهمدیگر را دوست داشته باشند وابراز علاقه کنند وبه یکدیگر عطوفت ، مهربانی ودلسوزی نشان دهندوحتی کارهایی که ناشی از سر دلسوزی ومهربانی است داشته باشند .
حال که معنای مصاحبت ورفاقت معلوم شد با ید دانسته شود که با مصاحبت ، رفاقت پدید می آید و از باهم بودن مهر وعطوفت ناشی می گردد.ورفیق شدن از طریق مصاحبت به دست می آید .پس اگر مصاحبت موجب رفاقت است باید با افراد خوب ونیک وعالم وعاقل مصاحبت نمود.
امام علی (ع) فرمود: یَنبَغی لَلعاقِلِ اَن یَکثُرَ مِن صُحبَتِهِ العُلَماءَ وَ الاَبرارَ وَ یَجتَنِبَ مُقارَنَهَ الاَشرارِ وَ الفُجّارِ. ( غرر الحکم ، ج۶ ، ص۴۴۶) و آثار الصادقین ، ج ۱۰ ، ص۳۶۲ )
برای عاقل شایسته است که معیت خود را با علماء وخوبان زیاد نماید واز نزدیک شدن با بدان وفاجران اجتناب نمایند.
- مومن
از جمله کسانی که می توان با او رفاقت کرد مومن است .
یعنی در رفاقت می شود روی مومن حساب کرد چرا که مومن به انسان آرامش می دهد وخیر خواه انسان است و در کمک به انسان خدا را در نظر می گیرد . منت نمی گذارد ، عوض نمی خواهد وکار دوست را در حقیقت کار خود می داند .
تلاش می کند تا به دوستش آسیب نرساند واگر مشکل ویا آسیبی برای دوستش پیدا شود در صدد می شود تا آن را رفع کند وخلاصه اینها وده ها مثل اینها موجب می شود تا انسان در تعیین دوست سراغ انسان مومن برود.
چه زیبا فرمود پیامبر (ص):
لا تُصاحِب اِلّا مُومِناً. رفاقت مکن مگر با انسان مومن .(ریاض الصالحین ، ص۱۷۸) به نقل از ( آثار الصادقین ، ج۱۰ ، ص۳۶۶ )
چرا که انسان هیچ رفیقی نداشته باشد جز مومن همان برایش کافی است . در واقع او واحد کالالف است ویک بجای هزار .
از دوستی با چه کسانی پرهیز کنیم ؟
جواب پرهیز از کسانی که مضر وزیانبارند مانند:
- جاهل
رفیق شدن و دوستی با جاهل خوب نیست. البته جاهل از باب اینکه انسان است باید مورد احترام قرار گیرد و باید تکریم شود وهر گز اهانت نشود وحتی باید به او کمک هم بشود ومذاکره ومکالمه هم بشود اما رفاقت ودوستی هرگز.
چون جاهل نه تنها سودی ندارد و نه تنها در پیشرفت انسان مؤثر نیست بل گاه زیان هم دارد .
لذا در نقلی امام امیرالمومنین (س) از رفاقت با جاهل بر حذر داشت و فرمود:
اِحذَرِالعاقِلَ اِذا اَغضَبتَهُ وَ الکَریمَ اِذا آهنتَهُ وَ الجاهِلَ اِذا صاحَبتَهُ.
از عاقل در وقتی که او را خشمگین کردی برحذر باش واز کریم آنگاه که به او اهانت کردی واز جاهل زمانی که با او رفاقت نمودی هم بر حذر باش . (سفینه البحار، ج۲ ، ص۲۶ )
یعنی همانطورکه آسیب خشم عاقل سنگین و آسیب اهانت به کریم خطرساز است همین طور رفاقت با جاهل خطرناک وآسیب ساز است.
- عیب جو و پوشاننده خوبیها
برخی آدمها یه خاطر روحیه حقیر وپستی که دارند نمی توانند فضائل وارزشهای دیگران را به بینند ولذا تلاش می کنند تا آن را یا از بین ببرند ویا آن را به پوشانند.
واز سویی تلاش می کنند تا عیوب انساهای خوب را پیدا کنند تا آن را علم کنند واز این طریق او را بد جلوه دهند.
پس چنین آدمهایی تاب دیدن ارزشهای انسانی ودینی کسی را ندارند وحاضرند برای خوبان پرونده سازی نموده تا آبروی شان را بریزند .
بنا بر این نباید با آنها رفاقت کرد چون رفاقت با آنها نه تنها سودی ندارد بل بسیار زیان هم دارد وتازه ممکن است به نابودی انسان وتباهی شخصیت انسان منجر شود.
از این رو است که امام امیر المومنین (ع) فرمود:
لا تَصحَب مَن یَحفَظُ مَساویکَ وَ یَنسی فَضائِلَکَ وَ مَعالیکَ. (غررالحکم،ج۲ ، ص ۸۲۷)
باکسی که در صدد یاد داشت نمودن بدیهای تو است و در صدد فراموش نمودن و به فراموشی سپردن خوبیها وارزشها ومقامات متعالی تو است رفاقت نکن .
حتی حضرت استدلال هم نکرد چون بسیار روشن است که چنین انسانی بسیار خطرناک است ورفاقت با او جز زیان وخسارت نتیجه یی ندارد .
- فاجر
فاجر هم از جمله کسانی است که نباید با او رفاقت کرد. فاجر به کسی گویند که اهل گناه ومعصیت است ونسبت به مقررات وقوانین وضوابط وحدود وثغور لاقید است وبه هیچ قاعده یی پایبند نیست یعنی نه به حدود ومقررات شرعی پایبند است و نه به حدود وضوابط عقلی ونه به قواعد وحقوق خانوادگی ودوستی و اجتماعی .
پس باچنین انسانی نمی شود رفاقت کرد چون اولا رفتار او در انسان اثر می گذارد ودر نتیجه انسان سالم با رفاقت او فاجر می شود به اضافه که انسان فاجر در صدد می شود یار پیدا کند و به همین خاطر به رفیق خود فجور یاد می دهد و انسان سالم را فاجر بار می آورد.
از این رو است که امام صادق (ع) فرمود:
لا تَصحَبِ الفاجِرَ فَیُعَلِّمُکَ مِن فُجُورِهِ .(بحار الانوار، ج۷۱، ص۱۹۱)
با انسان فاجررفاقت نکن چرا که او از فجور خود به تو یاد می دهد.
پس رفاقت با فاجر نه تنها سودی ندارد بلکه زیان هم دارد وبه جای اینکه سلامت انسان را افزایش دهد آن را کاهش می دهد بل حتی سلامت را می گیرد وفجور را جایگزین می نماید.
- کسی که شرش بیش از خیر او است
کسیکه خیرش اندک وضعیف است (و به عکس شرش زیاد وقوی است تا جایی که متأسفانه روح خباثت بر وی چیره شده وحکومت بدن را به دست گرفته و برهمه قوای نفسانی اعم از عقل وفکر وعواطف وغرائزحکمرانی می کند به نحوی که قوای خیر تاب مقاومت نداشته وضعیف می شوند ونمی توانند به وظائف شان عمل کنند) باید از او پرهیز نمود.
چرا که در این صورت که قوای شر بر قوای خیر چیره می شوند انسان نمی تواند منشأ خیر باشد بل به عکس منشأ شر وفساد وتباهی می گردد ودوستی با چنین انسانی بی گمان موجب آسیب شده ودچار خسارت می شود .
از اینرو است که پیامبر (ص) فرمود:
تَوَقُّوا مُصاحَبَهَ کُلِّ ضَعیفِ الخَیرِ وَ قَوِیِّ الشَّرِّ خَبیثِ النَّفسِ ؛ اِذا خافَ خَنَسَ وَ اِذا اَمِنَ بَطَشَ.
از رفاقت با هرکه خیرش ضعیف وکم وشرش قوی وزیاد است وجان او دچار خباثت وزشتی شده است پرهیز نما چرا که چنین آدمی آنگاه که به ترسد پنهان می شود و آنگاه که احساس امنیت کند سرکشی وطغیان می کند وبه انسان حمله می نماید. (تنبیه الخواطر،ص ۳۶۱)
پس رفاقت با چنین آدمی که بر آن است تا از هر فرصتی استفاده کند وطغیان نماید وناهنجاری پدید آورد کار نا درستی است وباید از چنین انسانی بر حذر شد واز دوستی ورفاقت با او اجتناب نمود.
- کسی که به رفیقش بد می کند
برخی آدمها ” باهم بودن” را برنمی تابند وتنهایی را دوست دارند واگر باکسی باشند با او دعوا می کنند ، بد اخلاقی وبد رفتاری دارند چرا که با دیگری بودن را تحمل نمی کنند وتاب نمی آورند پس آنها نمی توانند با کسی دوستی ورفاقت کنند.
پیامبر (ص) فرمود: مَن کانَ یُسییءُ الجَوارَ فَلا یُصاحِبُنا (بحار الانوار ، ج۷۳ ، ص۲۷۵ و آثار الصادقین، ج۱۰ ، ص۳۶۱)
کسی که به همجوارش بد می کند وتاب با او بودن را ندارد نباید در سفر وحضر همراه ما باشد .
چون به قاعده دوستی که نیکی به دیگری وخوشرفتاری ومهربانی به دیگری است پایبند نیست و رعایت نمی کند.
- فریبکار و سرگرم کننده
فریبکار هم از جمله کسانی است که نباید با او رفاقت ودوستی نمود چون انسان در این دوستی زیان می بیند زیرا فریبکار همواره در صدد است تا طرف مقابل خود را فریب دهد وخودش سود کند وانسان نه تنها از رفاقت با او پیشرفت نمی کند وسود نمی برد بل دچار خسارت وزیان هم می شود .
وهمچنین با کسی که انسان را به بازی وسرگرمی وا می دارد نمی شود رفاقت نمود چراکه دوستی با او هم زیان دارد .
اصولا بازی وسرگرمی چاشنی زندگی است تا انسان رفع خستگی کند و سرگرمی در جای خود لازم وضروری وحتی حکیمانه است اما اگر بخواهد زیاد شود به نحوی که انسان را از کار وزندگی واز تحصیل وتعلیم بیاندازد قطعا زیانبار وقطعا ممنوع است .
حال اگرکسی بخواهد انسان را با بازی سرگرم کند ودائم او را با هر نوع بازی اعم از مجازی وحقیقی ، ورزشی وغیر ورزشی مشغول سازد نمی شود با او دوستی نمود .
او که در صدد است تا انسان را همواره مثلا با گوشی سرگرم کند ویا با انواع فیلم وانواع بازیها سرگرم کند واساسا او را به انواع لهو ولعب وانواع کارهای باز دارنده ( از زندگی ، از کار ، از تحصیل و…) باز دارد قطعا بد است وقطعا باید از دوستی با او پرهیز نمود .
از این رو است که امام امیر المومنین (ع) سفارش فرمود که:
اِیّاکَ وَ مُصاحَبَهَ مَن اَلهاکَ وَ اغراکَ فَاِنَّهُ یَخذُلُکَ وَ یُوبِقُکَ. (غرر الحکم ، ج۲ ،ص۳۰۳ و آثار الصادقین ، ج۱۰ ، ص۳۶۴)
از رفاقت باکسی که ترا سرگرم می کند وفریب می دهد برحذر باش چرا که او باعث خواری وافت تو می شود .
آری چنین آدمی باعث هلاکت وتباهی خواهد بود . چراکه بازی وسرگرمی (که باید در حد چاشنی زندگی باشد واستراحت مختصری برای ذهن وفکر باشد) وارد متن زندگی شده وزندگی را در چنبره خود قرار داده است . بدیهی است چنین زندگی رو به خواری وتباهی می رود وانسان را به نابودی می کشاند.
- انسان شریر وخیلی بد
شریر به انسانی گفته می شود که خیلی بد است ونه تنها کارش بد است بل وجودش هم بد است و از همه وجودش بدی وشرارت می بارد . زبان او بد ، چشم او بد ، نیت وقصدش بد ، بدخواه ، بد سرشت ، بدمرام به گونه یی که نمی شود از او انتظار خیر داشت .
در واقع باید گفت انسان شریر هر چه شر است او دارد .هم از جسمش بدی می خیزد وهم از روحش ، هم از درون او شر پدید می آید وهم از بیرون.
بدیهی است با چنین آدمی نباید دوستی کرد چون نه تنها از او خیر نمی رسد بل همواره از او شر می رسد .
به همین خاطر است که امام جواد (ع) فرمود:
اِیّاکَ وَ مُصاحَبَهَ الشَّریرِ فَاِنَّهُ کَالسَّیفِ المَسلُولِ یَحسُنُ مَنظَرُهُ وَ یَقبَحُ اَثَرُهُ.
از رفاقت با شریر بر حذر باش چرا که او مانند شمشیر برهنه است ظاهرش زیبا اما نتیجه واثرش زشت وشوم است .(بحار الانوار ، ج۷۱ ، ص۱۹۸) به نقل از( آثار الصادقین ، ح۱۰ ، ص۳۶۶ )
همین معنی را حضرت امیر المومنین (ع) با عبارتی دیگر فرمودند : مُصاحِبُ الاَشرارِ کَراکِبِ البَحرِ اِن سَلِمَ مِنَ الغَرَقِ لَم یَسلِم مِنَ الفَرَقِ.
رفیق انسانهای بد به سان کسی است که سواره دریا است که اگر هم از غرق شدن سالم بماند از اضطراب وتشویش در امان نخواهد بود . ( آثار الصادقین ، ح۱۰ ، ص۳۶۶ )
یعنی اگر هم کسی از رفاقت با انسان شر وشریر زیان نبیند اما همیشه خوف زیان او هست . پس نباید با او رفیق شد تا به این عواقب دچار نگردید .
در همین رابطه باز حضرت جمله دیگری دارند که خیلی مهم است ومفادش این است اگر اشرار بر فرض که آسیب نرسانند اما برتو منت خواهند گذاشت که آسیبی به تو نرساندند .
فرمود:
ِایّاکَ وَ مُصاحَبَهَ الاَشرارِ فَاِنَّهُم یَمُنُّونَ عَلَیکَ بِالسَّلامَهِ مِنهُم .
از رفاقت با اشرار برحذر باش چرا که آنها اگر به تو زیان نرسانند بر تو منت خواهند نهاد که سلامت ترا حفظ نموده وبه تو آسیبی نرساندند. (غررالحکم ، ج۱ ، ص۱۴۸) به نقل از ( آثار الصادقین ، ح۱۰ ، ص۳۶۷ )
یعنی خواهند گفت که ما با آنکه می توانستیم به تو آسیب برسانیم اما نرساندیم .
- دنیا مداران
با فرزندان دنیا وبه عبارتی با دنیا مداران نباید رفاقت نمود . فرزندان دنیا کسانی هستند که فقط به دنیا فکر می کنند وهمه کار شان برای دنیا وهمه هَمّ وعزم شان برای دنیا وهدف اصلی شان در زندگی فقط دنیا است وآنگونه که بچه به آغوش مادر پناه می آورد اینها به دنیا پناه می آورند وچنان هستند که هیچ به فضائل وارزشهای دینی وارزشهای عقلی وارزشهای انسانی نمی اندیشند وکاری به عالم آخرت ندارند .
پس با چنین آدمی نمی شود رفاقت نمود ورفاقت با او به صلاح نیست . چون اینها ملاکی جز ملاک دنیا نمی اندیشند.
جمله یی دارند حضرت امیر (ع) که می فرمایند :
لا تَصحَبَنَّ اَبناءَ الدُّنیا فَاِنَّکَ اِن اَقلَلتَ اِستَقَلُّوکَ وَ اِن اَکثَرتَ حَسَدُوکَ . (غرر الحکم ، ج۲ ، ص۸۱۲) (به نقل از ( آثار الصادقین ، ح۱۰ ، ص۳۶۶ )
با فرزندان دنیا رفاقت نکن چرا که اگر به آنان کم بدهی ترا کم وحقیر می شمارند واگر زیاد بدهی نسبت به تو حسادت می ورزند .
یعنی کاری به امکان وعدم امکان تو ندارند وکاری به لطف وکرم شما ندارند وکاری به امور انسانی تو ندارند بل فقط به مال ودارایی تو فکر می کنند که در هر صورت قضاوت ورفتار بد دارند کم بدهی حقیرت می شمارند وزیاد بدهی حسادت می ورزند . نه لسان شاکر دارند ونه قدردان لطف تو هستند .
- فاسقان
فاسق به کسی گویند که هنجار شکن است وبه هیچ هنجار وقاعده وحقی پایبند نیست . فاسق اگر در خانه باشد حرمت وحریم خانه وخانواده را می شکند واگر در جامعه باشد به هیچ قانونی پایبند نیست واگر در اداره باشد به هیچ ضابطه یی گردن نمی نهد ودر معاملات ومعاهدات به قول وقرار خود وبه امضای خویش متعهد نیست .
انسان فاسق انسان قانون شکن است ، هنجار شکن ، گستاخ وبی انضباط است .
بنا بر این دوستی با او به صلاح نیست چون به آیین دوستی هم پایبند ومتعهد نیست ومتأسفانه همین روحیه او به رفیق منتقل می شود واز باب اینکه نفس انسان خوپذیر است روحیه او به دوست ورفیق او منتقل می گردد .
امیرالمومنین (ع) فرمود:
اِیّاکَ وَ مُصاحَبَهَ الفُسّاقِ فَاِنَّ الشَّرَّ بِالشَّرِّ یَلحَقُ. (غررالحکم ، ج۱ ، ص۱۵۳) به نقل از ( آثار الصادقین ، ح۱۰ ، ص۳۶۶ )
از رفاقت با فاسقان برحذر باش چرا که شر به شر می پیوندد. یعنی جمع شدن با فاسق موجب سرایت شر او به دیگری است و در نتیجه دوستان فاسق فاسق به بار خواهند آمد .
حضرت در این رابطه عبارتدیگری دارند که می فرمایند از رفاقت با فساق بر حذر باش چرا که رضایت به کار قومی مثل این است که در آن کار وارد شده باشد . عبارتش این است :
اِیّاکَ وَ مُصاحَبَهَ اَهلِ الفُسُوقِ فَاِنَّ الرّاضی بِفِعلِ قَومٍ کَالدّاخِلِ فیهِم . (غررالحکم ، ج۱ ، ص۱۵۳) به نقل از ( آثار الصادقین ، ج۱۰ ، ص۳۶۷ )
در حقیقت دوستی با فاسق دو زیان دارد یکی آنکه به تدریج موجب فسق می شود دیگر آنکه با آنکه هنوز فاسق نشده اما در عین حال جزء فاسقان به شمار می آید .
- اهل گناه علنی
ازجمله افرادی که باید از دوستی با او پرهیز نمود کسی است که علنی معصیت می کند وبدون واهمه از کسی مرتکب گناه می شود وبه عبارتی ظاهر المعصیه است . یعنی حریم دین را حفظ نمی کند وحرمت ایمان را نگه نمی دارد وحرمت خدا ورسول را مراعات نمی کند و نه تنها گناه می کند ونه تنها در پنهانی گناه می کند بلکه علنی ودر جلوی چشم همه گناه می کند واز هیچ چیزی پروا ندارد .
وبه عبارتی اگر در خانه باشد علنی گناه می کند واگر در جامعه باشد علنی گناه می نماید واگر در اداره باشد علنی مرتکب گناه می شود واگر در مغازه هم باشد علنی گناه می نماید .
بدیهی است چنین آدمی در ارتباط با افراد از ارتکاب تخلف ابایی ندارد وبه هیچ ضابطه یی پایبند نیست وهم چنانکه به حقوق اجتماعی پایبند نیست به آیین دوستی هم پایبند نیست .
پس دوستی با او سودی ندارد ونه تنها سودی ندارد بل زیان هم دارد و انسان به جای پیشرفت وارتقاء افت می کند و رو به تباهی وهلاکت می رود .
لذا امیر المومنین(ع) فرمود:
اِحذَر مُصاحَبَهَ الفُسّاقِ وَ الفُجّارِ وَ المُجاهِرینَ بِا لمَعاصی .
از رفاقت با فاسقان وفاجران و همچنین از رفاقت با آنهایی که “علنی” گناه می کنند بر حذر باش (غررالحکم ، ج۲ ، ص)۲۷۷ به نقل از ( آثار الصادقین ، ج۱۰ ، ص۳۶۵ )
چون متجاهران به گناه به چیزی پایبند نیستند ولذا نمی شود از آنان انتظار سود وثمری داشت وتازه زیانبار هم هستند.
- کسی که اهل کمک نیست
دوستی باید بهره وری داشته باشد تاطرفین دوستی از همدیگر بهره ببرند و به نحوی کمک هم باشند خواه کمک مادی باشد ویا کمک معنوی ، کمک دنیایی باشد ویا آخرتی .
انسان تمام کارهایش باید هدفمند ودر جهت رشد وارتقاء او تعریف گردد.
حال اگر یک دوستی صورت پذیرد که هیچ سودی به حال انسان نداشته باشد آن دوستی بی معنی خواهد بود ونه تنها معنایی ندارد بل سود ومنفتی هم ندارد چرا که انسان وقتی با کسی رفاقت می کند برای رفیقش هزینه می نماید مثلا وقت خود را ، محبت خود را ، مهر ورفق خود را هزینه می کند بدین امید که از رفیق بهره مند شود .
پس در این میان اگر سودی نبرد وحتی سودی هم نرساند نوعی هزینه بلا نتیجه نموده است . اگر خود سودی نمی برد لا اقل سودی به دوستش برساند که این هم به نوبه خود یک نوع کمال انسانی است ودارای پاداش آخرتی است .
از این رو است که امام علی (ع) فرمود:
مَن لا یَصحَبُکَ مُعیناً عَلی نَفسِکَ فَصُحبَتُهُ وَبالٌ عَلَیکَ اِن عَلِمتَ .
کسی که در رفاقت با تو اهل کمک نباشد پس رفاقت با او وبال ومایه گرفتاری است البته اگر بدانی و به فهمی . (غررالحکم، ج۲ ، ص۷۰۷)به نقل از ( آثار الصادقین ، ج۱۰ ، ص۳۶۵ )
چون با او بودن هیچ کمکی به تو نخواهد کرد وباید همچنان هزینه کنی ونتیجه نگیری . پس با چنین انسانی نباید رفاقت کرد.
- انسان سست رأی و بدعمل
به انسانی که رأی ونظر او سست وفاسد است واز سویی عمل ورفتار او هم بد است نمی توان اعتماد کرد ونمی توان از او بهره برد .
چون انسان فاسد الرأی وفاسد العمل ناکار آمد هست ونمی توان سود وبهره یی برایش تعریف کرد ودر نتیجه آن بهره وری لازم را ندارد .
واز سویی با توجه به اینکه رفاقت ودوستی در جایی تعریف شد که شخص سود ونفعی داشته باشد پس با او نمی توان دوست شد چون دوست بی ثمر وبی نتیجه چه فایده یی می تواند داشته باشد ؟
امام علی (ع) فرمود:
اِحذَر صَحابَهَ مَن یَفیلُ رَأیُهُ وَ یَََََََُنکَرُ عَمَلُهُ فَاِنَّ الصَّاحِبَ مُعتَبَرٌ بِصاحِبِهِ. (نهج البلاغه ، نامه ۶۹) از دوستی وهمنشینی با کسی که رأی او سست وفاسد است وعمل ورفتار او هم زشت ومنکر است برحذر باش زیرا یار با یار سنجیده می شود وهمنشین با همنشین ارزشگذاری می گردد.
یعنی یکی از معیارهای ارزشگذاری دوست است . پس اگر دوست انسان فرد ارزشمند باشد پس او هم ارزشمند واگر دوست او فاقد ارزش باشد او هم فاقد ارزش است .
پس در حقیقت انسان فاسد الرأی وفاسدالعمل نه نفعی دارد تا از آن استفاده شود ونه اعتبار وارزشی دارد که بتوان از اعتبار او کسب اعتبار نمود.
- انسان مبغوض
برخی آدمها محبوب انسانها هستند وانسان هم از کمک به او شاد است وهم از بهره مندی از کمک او خوشنود. به عکس برخی آدمها مبغوض ومورد تنفر دل آدمند که انسان از کمک به او ناراضی واز کمک خواهی از او هم نا خورسند است .
پس دوستی با او بی نتیجه است چون هیج نوع نفع ونتیجه یی رد وبدل نمی شود .
امام علی (ع) فرمود:
اِتَّقُوا مَن تُبغِضُهُ قُلُوبُکُم ( میزان الحکمه ، ج۶ ، ص۱۹۹)
برحذر باشید از کسی که دلهای تان نسبت به او ناخوشنود بوده ونسبت به او بغض دارد .
حضرت برای این دلیل ذکر نکرد چون روشن است زیرا دوستی براساس نفع است وبدیهی است مبغوض انسان نه نفعی دارد ونه سودی در این میان رد وبدل می شود .وارد سایت شد
- اهل قطع رحم
از جمله کسانی که نباید با او رفیق وهمزیست شد قاطع رحم است . نه از باب اینکه مفید نیست ویا زیان رسان ویاخیانتکار ویا باعث انتقال شر وامثال آن باشد بل بخاطر آن است که قاطع رحم ملعون خدا است .
لعنت خدا عذاب خدا است وانسان قاطع رحم همواره مشمول عذاب خدا است و هر کس که با او رفیق شود هر لحظه در معرض مبتلا شدن به عذاب الهی است وهر لحظه ممکن است عذابی را که برای قاطع رحم است برای رفیق ومصاحب او هم باشد.
امام سجاد (ع) در سفارش خود به فرزند عزیزش امام باقر (ع) فرمود:
اِیّاکَ وَ مُصاحَبَهَ القاطِعِ لِرَحِمِهِ فَاِنّی وَجَدتُهُ مَلعُوناً فی کِتابِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ فی ثَلاثِ مَواضِعَ.
از بودن با قاطع رحم برحذر باش چرا که او را در سه جای از کتاب خداوند عزیز وجلیل (قرآن) ملعون یافتم. (میزان الحکمه ، ج۶ ، ص۲۰۰)
پس پرهیز از مصاحبت با او نه بخاطر سایر اموری است که ذکر شد بل بخاطر لعنت خدا است.
- سخن چین
رفاقت ودوستی با سخن چین وبودن با او از اموری است که باید از آن پرهیز نمود زیرا همچنانکه نسبت به دیگران سخن چینی می کند نسبت به دوستش هم سخنچینی خواهد کرد.
وبه عبارتی همچنانکه سخن دیگران را پیش دوست خود می آورد بی گمان سخن دوست را هم پیش دیگران خواهد برد .
انسان نمام حدود نمی شناسد وحریم نگه نمی دارد ومقید به قاعده وضابطه یی نیست . خصلت نمامی بر او چیره شده ونه تنها علیه دیگران نمامی می کند حتی علیه دوست هم نمامی خواهد نمود. پس بودن با او به مصلحت نیست وباید از او پرهیز نمود.
امام صادق (ع) فرمود:
اِحذَر مِنَ النّاسِ ثَلاثَهً : اَلخائِنَ وَ الظَّلُومَ وَ النَّمامَ ؛ لِاَنَّ مَن خانَ لَکَ خانَکَ و مَن ظَلَمَ لَکَ سَیَظلِمُکَ وَ مَن نَمَّ اِلَیکَ سَیَنُمُّ عَلَیکَ . ( بحار الانوار ، ج۷۸ ، ص۲۲۹ ،ح۱۱ ومیزان الحکمه ، ج۶ ، ص۲۰۰)
از سه نفر از مردم برحذر باش خائن وظالم ونمام زیرا آنکه به نفع تو به دیگری خیانت می کند یک روز به تو هم خیانت می کند وآنکه به نفع تو به دیگری ظلم می کند روزی به تو ظلم خواهد نمود وآنکه از دیگران پیش تونمامی می کند روزی علیه تو پیش دیگران نمامی خواهد کرد .
بله روح نمامی آنگاه که بر انسان چیره شود چیزی جلودار آن نخواهد بود ودوستی وامثال دوستی در آن تاثیری نخواهد داشت . پس از دوستی با نمام وبودن با او باید پرهیز نمود .
